«ΟΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ-
Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΤΟΥΣ ΣΗΜΕΡΑ»**
Ιωάννα Μάστορα, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Φιλοσοφικής Σχολής Εθνικού και
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Συγγραφεύς, ερευνήτρια
“Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει
άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, τη θάλασσα και το φως του ήλιου.
Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοσή του είναι τεράστια».
Γεώργιος Σεφέρης
Ομιλία στην απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας 1963
Ο αρχαίος Ελληνικός κόσμος μας υποκινεί διαχρονικά σε κριτικό αναστοχασμό
για την πορεία της ανθρωπότητας. Η μελέτη του αποτελεί μια αστείρευτη πηγή
γνώσης, έμπνευσης και σοφίας, πάνω στην οποία εδράζεται όχι μόνο το στέρεο
οικοδόμημα του δυτικού πολιτισμού, αλλά και η παγκόσμια διανόηση και τέχνη. Η
φιλοσοφία, η ευγενής άμιλλα σε όλες τις εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου και η
τέχνη πορεύτηκαν παράλληλα κι αλληλένδετα συνθέτοντας έργα και
δημιουργήματα άφθαρτα στο χρόνο, έργα λατρείας κι επαίνων. Η ηθική και η
αισθητική συμπορεύτηκαν χέρι χέρι ως αδελφές στα σπάργανα των οποίων
εκτυλίχθηκε ό,τι υψηλό και ωραίο μας παρέδωσε ο αρχαίος Ελληνικός κόσμος.
Οι Αισθητικές αξίες το ωραίο, το υψηλό, το χαρίεν, το μεγαλειώδες, το επικό, το
δραματικό (τραγικό ή κωμικό) εκφράζονται μέσα από το λόγο, το έπος, τη
ρητορία και την ποίηση, το θέατρο (τραγωδία και κωμωδία), την άθληση και την
όρχηση, τη γλυπτική, την αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, την καθημερινή πρακτική,
το διάλογο, την ένδυση, την κόμμωση, τη ψιμυθίωση. Ακόμη και ο ίδιος ο
Τρωικός πόλεμος «συμβολικά» και ποιητική αδεία γίνεται για την ομορφιά της
Ωραίας Ελένης, μια ιστορία που εμπνέει στις μέρες μας τους παραγωγούς του
Υπερθεάματος για να την αναδείξουν στις αίθουσες του κινηματογράφου και να
αιχμαλωτίσουν εκατομμύρια ανθρώπων σε όλα τα κοινωνικά και πνευματικά
στρώματα. Στον αρχαίο κόσμο, τα έργα λόγου και τέχνης δεν έχουν ως κίνητρο
μόνο την προσωπική τέρψη του δημιουργού, αλλά επιτελούν κοινωνικό και
πολιτειακό χαρακτήρα.
Ηγετικές φυσιογνωμίες και προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών του
αρχαίου Ελληνικού κόσμου λαμπρύνουν τις διεθνείς βιβλιοθήκες και τα μουσεία
αποτελώντας αντικείμενο διδακτορικών και μεταδιδακτορικών ερευνών στα
μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου. Οι αισθητικές αξίες της καλλιέπειας στα
έπη έκαναν γνωστούς τους μύθους με συμβολισμό κι αλληγορία. Είναι ύμνοι
προς τους θεούς και τους ήρωες. Στην 8 η ραψωδία της Οδύσσειας συνεπαίρνει
το ανθρώπινο επεισόδιο των ερώτων της Αφροδίτης και του Άρη. Η Ιλιάδα πάλι
αποδεικνύει πλήρεις κανόνες μετρικής μαεστρίας, ύφος, μεικτή γλώσσα,
λογοτεχνικό τύπο. Στα αλληλοσυγκρουόμενα στοιχεία του έπους μπορούμε να
παρακολουθήσουμε στις διάφορες φάσεις της αναπτύξεως της τέχνης, ανάκτορα,
σπίτια, τείχη, βωμούς (ναούς με αγάλματα), αρδευτικά και γεωργικά έργα.
Περιγράφονται ταφικά μνημεία, που οι τύποι τους αλλάζουν προοδευτικά.
Μπορούμε να δούμε την προέλευση των πανελλήνιων αγώνων, καθώς και τα
διαδοχικά στάδια εξελίξεως της ραπτικής, της επιπλοποιίας, της γλυπτικής και
της χρυσοχοΐας.
Ομοίως στην Ησιόδεια διδακτική ποίηση, στην ελεγειακή και ιαμβική λυρική
ποίηση, στην χορική λυρική ποίηση της Πελοποννήσου και στη δραματική
ποίηση. Σήμερα γινόμαστε θεατές ή αναγνώστες των τραγωδιών του Αισχύλου,
του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, αλλά και των κωμωδιών του Αριστοφάνη
ανακαλύπτοντας τις αισθητικές αξίες του τραγικού και κωμικού, που
εξακολουθούν να καθαίρουν την ψυχή μέσα από την μίμηση πράξεως σπουδαίας
και τελείας.
Στον αρχαίο κόσμο οικοδομήθηκαν ναοί με θησαυρούς, αναμνηστικά και
αναθηματικά μνημεία και διακοσμητικά κτίρια διαφόρων ειδών. Οι αρχαιότεροι
αρχιτεκτονικοί ρυθμοί (ιωνικός, δωρικός, κορινθιακός). Είναι αναμφίβολο πως η
αρχαϊκή ελληνική γλυπτική είχε πολλά κέντρα αλλά δύο είναι τα βασικά είδη της
που μπορούμε να αναλύσουμε: δύο σχολές που φαίνονται να αντιστοιχούν σε
δύο διαφορετικά ιδεώδη. Η μια κυριαρχούσε στις δωρικές χώρες όπως η
Πελοπόννησος, η Κρήτη και η Ρόδος, η άλλη στις ιωνικές αποικίες της Μικράς
Ασίας. Μπορούμε να δούμε τη διαφορά τους στα αγάλματα τόσο τα ντυμένα όσο
και τα γυμνά, καθώς επίσης και στα αρχιτεκτονικά και τα ταφικά ανάγλυφα. Η
δωρική σχολή που βεβαιώνεται από ευρήματα της Σπάρτης, της Σικυώνος, τους
Άργους, των Δελφών, της Κέρκυρας και άλλων τοποθεσιών, ενδιαφερόταν να
παριστάνει τις πνευματικές ιδιότητες του ανθρώπου σε μια μορφή που ήταν
σοβαρή, αρμονική και γαλήνια. Τα αγάλματά της ήσαν ρωμαλέα, αλλά βαριά και
μόλο που προόδευαν αδιάκοπα στην τεχνική και στις ιδέες, διατηρούσαν πάντοτε
μιαν αρχική εμφάνιση που διακρίνεται στην τραχύτητα των μορφών και στις
απλές επίπεδες επιφάνειες των ενδυμάτων τους. Παραδείγματα αποτελούν η
κολοσσιαία διαδηματοφόρος κεφαλή της Ήρας που βρέθηκε στην Ολυμπία και η
σειρά από μετώπες που βρέθηκαν στην Σελινούντα.
Η Ιωνική σχολή έδωσε παραστάσεις με πιο πολυποίκιλη και πιο εύθυμη, αν και
πιο τεχνητή ομορφιά. Έδινε προσοχή στον στολισμό των μορφών, στην
τεχνοτροπία της κόμης, στη λεπτή πτύχωση των ενδυμάτων, στις κολπωτές
γραμμές, στη χάρη και στην εκζήτηση κατά την παράσταση μιας λεπτομέρειας ή
μιας κινήσεως και στην γοητεία της εκφράσεως του προσώπου, παραδείγματα
της αποτελούν τα καθιστά αγάλματα των θεοτήτων, που κοσμούν την οδό από
τους Διδύμους στη Μίλητο (το πρώτο μισό του 6 ου αιώνος) ο Απόλλων της
Τενέας, η Ναξία σφυγξ (μέσα του 6 ου αιώνος), ο Μοσχοφόρος του Ρόμβου, ένα
ανάθημα των τελευταίων χρόνων του 6 ου αιώνα και η Νίκη της Δήλου.
Ο Όσκαρ Ουάιλντ λέει χαρακτηριστικά για τους αρχαίους Έλληνες:
«Διακρίνω μεγάλη υγεία στη στάση των Ελλήνων. Εκείνοι ποτέ δεν φλυαρούσαν
για ηλιοβασιλέματα, ούτε συζητούσαν για το αν οι σκιές πάνω στη χλόη ήταν
μαβιές ή όχι. Διαπίστωσαν όμως ότι η θάλασσα ήταν για τον κολυμβητή και η
άμμος για τα πόδια του δρομέα. Αγαπούσαν τα δέντρα για τη σκιά τους, το
μεσημέρι και το δάσος για τη σιωπή του. Ο αμπελουργός στεφάνωνε τα μαλλιά
του με κισσό, ώστε να προφυλάσσεται απ’ τις ακτίνες του ήλιου καθώς έσκυβε
πάνω στις νέες καταβολάδες. Όσο για τον καλλιτέχνη και τον αθλητή, τους δύο
ανθρώπινους τύπους που μας χάρισε η Ελλάδα, αυτοί πλέκανε σε γιρλάντες τα
φύλλα της πικροδάφνης και του πετροσέλινου, τα οποία διαφορετικά θα ήταν
άχρηστα για τον άνθρωπο».
Όσκαρ Ουάιλντ, De profundis
Το υψηλό και το ωραίο μέσα από την άθληση.
Μέσα από τη γυμναστική, το χορό και το τραγούδι ο Κένταυρος Χείρων
αποκλύπτει στο νεαρό Αχιλλέα το στοιχείο εκείνο που είναι κοινό και παράλληλο
με την πορεία όλου του κόσμου: το ρυθμό. Αυτή την ιδανική αγωγή εφάρμοζαν
όλες οι ελληνικές πόλεις κατά την αρχαιότητα.
Η γυμναστική του σώματος και η μουσική (ενόργανη και φωνητική)
συνδυάζονται θαυμαστά με το χορό και τον αθλητισμό. Για τον αρχαϊκό έλληνα το
ανθρώπινο σώμα ήταν πρωταρχικής σημασίας. Για να πετύχει λοιπόν τη μέγιστη
ανάπτυξη, την αρμονία και την αποτελεσματική λειτουργία του, το γυμνάζει
επίμονα και συστηματικά από τα παιδικά του χρόνια. Γνωρίζει όμως καλά πως η
άσκηση αυτή από μόνη της δεν είναι αρκετή για να προσφέρει στο νέο άνθρωπο
αυτό που θα του χαρίσει την ολοκλήρωση, τις άλλες δυνάμεις, αυτές δηλαδή που
εμείς ονομάζουμε ακαθόριστα ψυχικές, αλλά που για τον αρχαίο Έλληνα είναι
συνδεδεμένες με όλη του την ύπαρξη, το σώμα του, το μυαλό και την ψυχή του.
Αυτές οι δυνάμεις εκφράζονται με τη μουσική και το τραγούδι, που συνέχουν και
διαμορφώνουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Για αυτό μαζί με την άσκηση του
κορμιού, ο νέος μαθαίνει και τη μουσική και το τραγούδι, όπως ακριβώς και ο
μυθικός Αχιλλέας. Η Γυμναστική και η Μουσική, θεωρούνταν κορυφαία
μορφωτικά αγαθά, ώστε να τις αποκαλεί ο Πλάτων στο έργο του Πολιτεία
«θεόσδοτες» επιστήμες και τους θεούς «φιλοπαίγμονες». Στο έργο του Πολιτεία
αναφέρει: Ο ολοκληρωμένος άνθρωπος πρέπει να διαθέτει ταυτοχρόνως
αμφότερες τις ιδιότητες: «…..εφόσον υπάρχουν δυο αρχές της ανθρώπινης
φύσης, η μία η πνευματική και η άλλη η φιλοσοφική, κάποιος Θεός…..έχει δώσει
στην ανθρωπότητα δύο τέχνες που να ανταποκρίνονται σε αυτές……ούτως ώστε
αυτές τις δυο αρχές (όπως οι χορδές ενός οργάνου) να τις χαλαρώνουμε ή να τις
τεντώνουμε έως ότου εναρμονισθούν πλήρως μεταξύ τους… Και εκείνος που
συνδυάζει τη μουσική με τη γυμναστική στις βέλτιστες αναλογίες και τις
συντονίζει τα βέλτιστα με την ψυχή του, μπορεί ορθώς να αποκαλείται αληθινός
θεράπων της αρμονίας και μουσικός υπό μία πολύ ανώτερη έννοια, από εκείνον
που συντονίζει τις χορδές».
Η μεγάλη αγάπη των Ελλήνων για το σωματικό κάλλος τους έκανε να
αγαπήσουν το θεσμό της γυμνότητας των αθλητών και να τον διατηρήσουν μέχρι
το τέλος των μεγάλων αθλητικών τους εκδηλώσεων καθιερώνοντας τον
πολιτισμό του σώματος. Η γυμνότητα αυτή των αθλητών βοήθησε τους
καλλιτέχνες να την αποθανατίσουν στα έργα τους, ώστε να απομείνουν στην
κλασσική τέχνη τα εξαίρετα γυμνά σώματα των αθλητών στη λεπτομέρειά τους.
΄Ηταν ένα κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων των Ελληνικών αγώνων. Ήταν
αδύνατον να διανοηθεί κανείς την εποχή εκείνη αγώνες χωρίς τη γυμνότητα των
αθλητών. Οι Έλληνες αγάπησαν το θεσμό αυτό, διότι πίστευαν ότι εκτός από τα
ευχάριστα, από απόψεως υγείας αποτελέσματα, που είχαν με την έκθεση όλου
του σώματος στον ήλιο και στον αέρα, επιπλέον, δεν μπορούσαν να
αποκρύψουν καμιά ατέλεια του σώματός τους η οποία προερχόταν από
αγυμνασία και παραμέληση του σώματος. Έτσι, ο κάθε αθλητής ανεξάρτητα από
το αγώνισμά του προσπαθούσε να γυμνάζει το σώμα του αρμονικά.
Αλλά το αθλητικό παιδευτικό μοντέλο της Ολυμπίας δεν είναι μονοδιάστατο.
Εκτός από τη φυσική – σωματική αγωγή διέθετε και άλλες μορφωτικές και
πολιτιστικές διαστάσεις: ποίηση και μουσική. Έτσι μέσα από γυμνικούς,
ποιητικούς και μουσικούς αγώνες αναδύθηκε το ανθρώπινο πρότυπο της εποχής
εκείνης προέκυψαν νέες υψηλές ποιητικές εκφάνσεις, όπως τα ποιήματα του
Βακχυλίδη, οι ωδές του Πινδάρου, και τα επιγράμματα του Σιμωνίδη, και
υλοποιήθηκαν ιδανικές καλλιτεχνικές συλλήψεις, όπως ο Ερμής του Πραξιτέλη
και ο ναός του Ολυμπίου Διός. Με αυτόν τον τρόπο το θεανθρώπινο πρότυπο,
που δημιούργησε η Ολυμπία, καταξιώθηκε αισθητικά από πλαστικούς,
ζωγράφους και ποιητές, οι οποίοι το ύψωσαν σε υπόδειγμα ζωής. Η ελληνική
γλυπτική ιδιαίτερα, μέσα σε αυτές τις αισθητικές εκφάνσεις, αποτύπωσε τόσο
κατά την αρχαϊκή, όσο και κατά την κλασσική περίοδο την ιδεώδη ενότητα των
ψυχικών και σωματικών δυνάμεων του ανθρώπου (Κρουσταλλάκη Γ., 1985-
1986, 553).
Η αισθητική πραγματώθηκε ως τρόπος ζωής στον αρχαίο Ελληνικό κόσμο σε
όλες τις εκφάνσεις του βίου και τα ίχνη της απασχολούν σήμερα την παγκόσμια
κοινότητα, όπως για παράδειγμα τα ευρήματα του τάφου της Αμφιπόλεως, η
επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα και όλων των εκθεμάτων και έργων
τέχνης μας στα μουσεία του κόσμου. Εκθέματα βρίσκονται σε όλα τα μουσεία του
κόσμου, όπως για παράδειγμα η Νίκη της Σαμοθράκης και η Αφροδίτη της
Μήλου στο Λούβρο, όπου επίσης εκτίθενται η «Άρτεμη των Βερσαλλιών», η
«Κενταυρομαχία», οι «Εργαστίνες», και ο ιππέας του Rampin. Εκθέματα
βρίσκονται στο Μουσείο της Περγάμου στο Βερολίνο, στο Μητροπλιτικό Μουσείο
Νέας Υόρκης, στο Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης στη Βιέννη, στην Αγία
Πετρούπολη στο Μουσείο Ερμιτάζ, ενώ στο προστώο του ναού του Αγίου
Μάρκου στη Βενετία βρίσκονται τα τέσσερα χαλκόχρυσα άλογα που ο Μ.
Κωνσταντίνος αφαίρεσε από την αψίδα του Τραϊανού (Ρώμη) και τα μετέφερε
στην Κωνσταντινούπολη. Ύστερα από την άλωση της Πόλης από τους
Φράγκους (1204) μεταφέρθηκαν στη Βενετία και τοποθετήθηκαν στον Άγιο
Μάρκο. Τα αγάλματα αυτά αποτελούσαν τμήμα ενός μεγαλύτερου συμπλέγματος
που παρίστανε ένα τέθριππο και αποδίδονται στον Λύσιππο, τον προσωπικό
γλύπτη του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Θεοδόσιος μετέφερε τα αγάλματα στο τέλος
του 8ου αρχές 9ου αιώνα μ.Χ. από τη Χίο στην Κωνσταντινούπολη προκειμένου
να διακοσμήσει τον Ιππόδρομο.
Με αυτόν τον τρόπο, γίνεται διάσπαση της ενότητας, της μορφής και του
περιεχομένου του πολιτιστικού πλούτου, κακοποίηση και διεστρέβλωση της
ιστορικής πραγματικότητας. Πλείστες ιστορικές αλλοιώσεις ακόμη και στα
σχολικά συγγράμματα, όπως για παράδειγμα αναφορά σε Προέλληνες και όχι σε
Πρωτοέλληνες, η ιστορική κακοποίηση του μεγαλείου της αρχαίας Σπάρτης κα.
Μέσα από μεθοδεύμενη και συστηματική (manipulation) χειραγώγηση πολλών
ετών κινδυνεύει να απωλεσθεί ό,τι λαμπρό και μεγαλειώδες δύναται να
δημιουργήσει η ανθρώπινη διάνοια. Ηθικές και κοινωνικές αξίες αιωρούνται στην
φθορά της καθημερινότητας της σκέψης. Υποδουλώνονται στην υπεραξία του
χρήματος χάνοντας την εσωτερική τους κυριαρχία και χειραφέτηση.
Τι θα απογίνει ο σύγχρονος κόσμος αν αφαιρέσουμε τις αισθητικές αξίες του
αρχαίου Ελληνικού κόσμου; Αν περιοριστούμε σε μια χρησιμοθηρική και
ωφελιμιστική προσέγγιση του βίου; Αν εξαφανίσουμε κάθε τι όμορφο και
μεγαλειώδες από τη ζωή; Φιλοσοφικά, εθνογραφικά κι ανθρωπολογικά
ερωτήματα προκύπτουν ως φίλτρα στον άκριτο ιδεολογικό πλουραλισμό της νέας
τάξης πραγμάτων, οι απαντήσεις των οποίων θα διαφωτίσουν και θα
σηματοδοτήσουν την κατεύθυνση πάνω στην οποία θα επιλέξει να πορευτεί η
ανθρωπότητα.
Η γνώση πρέπει να μεταλαμπαδεύεται για να έχει αξία. Η ανάδειξη λοιπόν των
αισθητικών αξιών του αρχαίου Ελληνικού κόσμου δεν αποσκοπεί αποκλειστικά
στη συγκριτική αναγωγή ως αυτοσκοπός για να τεκμηριώσει ενδεχομένως τη
γενετική ή εθνική υπεροχή σε σχέση με άλλους λαούς ή έθνη, αλλά για να
φωταγωγήσει ως «ζωτικός πυρήν» την ανθρωπότητα και να την υπηρετήσει
επ’αγαθώ του παγκόσμιου πολιτισμού.
Βιβλιογραφία
Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού
Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, Α. (2006) Αισθητική και τέχνη, Κριτικές θεωρήσεις, 2η
έκδοση, Συμμετρία, Αθήνα , 2006
Δεληβοριά, Α. (2000) Οδηγός του Μουσείου Μπενάκη, Εκτύπωση Λιθογραφείο
Αθ. Πετρου Λάκη, Αθήνα.
Εγκυκλοπαίδεια της UNESCO, Ιστορία της Ανθρωπότητας, 2 ος Τόμος, Αρχές
Πολιτισμού, Εκδοτικός Οργανισμός Χ. Τεγόπουλος-Νίκας, UNESCO 1970.
Εγκυκλοπαίδεια της UNESCO, Ιστορία της Ανθρωπότητας, 3 ος Τόμος, Αρχαίος
Κόσμος, Εκδοτικός Οργανισμός Χ. Τεγόπουλος-Νίκας, UNESCO 1970.
Μάστορα, Ι. (2012) Το Ολυμπιακό ιδεώδες ως μορφωτική πράξη: Ιστορική κι
επιστημολογική ερμηνεία, Σύγγραμμα Εύδοξος, Εκδόσεις Αρναούτη, Αθήνα.
Μάστορα, Ι. (2014) Αισθητική Γυμναστική, Θεωρία της Επιστήμης, Σύγγραμμα
Εύδοξος, Εκδόσεις Αρναούτη, Αθήνα.
Ομιλία Γιώργου Σεφέρη στο Δημαρχείο της Στοκχόλμης (10/12/1963), όταν
τιμήθηκε με το βραβείο Nobel.
Το παρόν άρθρο αποτελεί αναδημοσίευση του ομώνυμου άρθρου:
Μάστορα, Ι. (2016) Οι αισθητικές αξίες του αρχαίου Ελληνικού κόσμου-Ο αντίκτυπος
τους σήμερα στο σύγγραμμα Λάζου, Α., & Μάστορα, Ι. (2016) Όρχηση και Άθληση,
Δοκίμια Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Παιδείας, Εκδόσεις Αρναούτη, Αθήνα.
Φιλοξενήθηκε στην Πεμπτουσία
https://www.pemptousia.gr/2016/02/orchisis-ke-athlisi/
Και στο Αρχείον Πολιτισμού
