“Μαγειρεύοντας με τον Αριστοφάνη”. Γράφει η Διδάκτωρ Ιστορίας – Αρχαιολογίας Βασιλική Λίπα

• 

“Μαγειρεύοντας με τον Αριστοφάνη”. Γράφει η Διδάκτωρ Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης BA, MSc, PhD Βασιλική Λίπα.

• 

• 

Όλα μαγειρεύονται, ακόμη και οι λέξεις. Όλα είναι πολιτισμός, ακόμη και το μαγείρεμα. Κι όλα είναι τέχνη, όταν γίνονται με μοναδικό τρόπο! Σήμερα ο λόγος για ένα πιάτο μοναδικό, μια συνταγή εμπνευσμένη και κωμικο-λεξο-μαγειρεμένη από τον Αριστοφάνη (Εικ. 1). Ο μέγιστος σατιρικός ποιητής και πατέρας της αρχαίας κωμωδίας, μεγαλοφυής και πολυπαραγωγικότατος, έγραψε 46 κωμωδίες, από τις οποίες σώζονται ακέραιες 11 και πάμπολλα αποσπάσματα των έργων του. Η αυθεντία της συγγραφικής του δεινότητας γεμίζει τη ζωή των ανθρώπων για χιλιάδες χρόνια με γέλιο, αλλά και με διδάγματα. Η μεγίστη λογοτεχνική κληρονομιά που μας άφησε συμπεριλαμβάνει και την μεγαλύτερη ελληνική λέξη που έχει γραφτεί. Η υπερ-λέξη αποτελεί ταυτόχρονα τον τίτλο ενός γεύματος, ενός πιάτου, μιας μαγειρικής συνταγής δικής του εμπνεύσεως, τα υλικά της, τον τρόπο παρασκευής και γαστρονομικής της παρουσίασης. Συντίθεται από 172 γράμματα!

Η λέξη «σερβιρίστηκε» στις «Εκκλησιάζουσαι», που διδάχτηκαν το 392 π.Χ. Την εποχή εκείνη η Αθήνα αγωνιζόταν να ανασυνταχθεί, μετά την ήττα της στον Πελοποννησιακό Πόλεμο (404π.Χ.). Στις «Εκκλησιάζουσαι» ο ειρηνιστής Αριστοφάνης κάνει τις γυναίκες πρωταγωνίστριες και με αρχηγό την δυναμική Πραξαγόρα, οι  Αθηναίες αποφασίζουν να αφήσουν πίσω τα δεινά του πολέμου και «μαγειρέψουν» μια γυναικεία επανάσταση με στόχο την αλλαγή της κοινωνικοπολιτικής κατάστασης. Ντύνονται άντρες και αποκτούν δικαίωμα ψήφου στην Εκκλησία του Δήμου, ψηφίζοντας νόμο, ο οποίος μετατρέπει την Αθηναϊκή Δημοκρατία σε γυναικοκρατούμενη.  

Και φυσικά ο Αριστοφάνης στο έργο του δεν παραλείπει μια από τις καθημερινές ενασχολήσεις των γυναικών διαχρονικά, το μαγείρεμα. Στο συμπόσιο (Εικ. 2,3,4) προς τιμήν του νέου γυναικοκρατούμενου καθεστώτος, το πανηγυρικό εδεσματολόγιο ήταν ένα πιάτο, αλλά τι πιάτο!  Ολόκληρο τραπέζι! Κανένας δε θα έμενε πεινασμένος και παραπονεμένος! Ο χορός εκφωνεί την υπερ-λέξη, που ήταν ταυτόχρονα και υπερ-έδεσμα, παρασκευασμένο με την ευδιαθεσία και την ευφάνταστη γλωσσοπλαστική τέχνη του περίφημου Αθηναίου ποιητή. Τα συνθετικά της λέξης τρώγονται όλα. Περιελάμβανε πάνω από 14 εκλεκτά υλικά, τα περισσότερα εκ των οποίων ακριβά και δυσεύρετα, κυρίως αλιεύματα και κυνήγι μαριναρισμένα και μαγειρεμένα με εύγεστα καρυκεύματα, βότανα, πετιμέζι, μέλι.

• 

• 

• 

Αν αναλύσουμε την λέξη στα συνθετικά της, η συνταγή περιελάμβανε 29 λέξεις:

«λοπαδο-τεμαχο-σελαχο-γαλεο-κρανιο-λειψανο-δριμ-υπο-τριμματο-σιλφιο-καραβο-μελιτο-κατα-κεχυμενο-κιχλ-επι-κοσσυφο-φαττο-περιστερ-αλεκτρυον-οπτο-κεφαλλιο-κιγκλο-πελειο-λαγῳο-σιραιο-βαφη-τραγανο-πτερύγων». Η σημασία τους είναι η εξής:

1. λοπαδο-: ἡ λοπάς, -άδος (Εικ. 5,6,7) μαγειρικό σκεύος (πήλινη χύτρα, γάστρα), είδος μεγάλου πιάτου (πιατέλα),  μαγειρεμένο φαγητό σε λοπάδα, γεύμα. Και το ρήμα λοπαδεύω: παρασκευάζω φαγητό, μαγειρεύω
2. -τεμαχο-: τό τέμαχος, τεμάχιο, φέτα, φιλέτο
3. -σελαχο-: τό σέλαχος, το σελάχι
4. -γαλεο-: ὁ γαλέος, ο γαλεόρρινος ο γαλέος, δηλαδή είδος σκυλόψαρου
5. -κρανιο-: τό κρανίον, το κεφάλι του γαλέου
6. -λειψανο-: τό λείψανον, το κομμάτι που έχει απομείνει, το/α υπόλοιπο/α του γαλέου
7. -δριμ-: ὁ δριμύς, ο οξύς, ο έντονος, ο πικάντικος
8. -υπο-: ὑπό (πρόθεση), που αποτελεί το πρώτο συνθετικό της λέξης «ὑπότριμμα»
9. -τριμματο-:  το τρῖμμα, -τος, δηλαδή τριμμένο, το δεύτερο συνθετικό της λέξης

ὑπότριμμα, δηλαδή το καρύκευμα «παρεσκευασμένον ἐκ πολλῶν πραγμάτων κοπανισμένων καὶ συναναμεμιγμένων»

1. -σιλφιο-: το σίλφιον της Κυρηναϊκής. Βότανο που χρησιμοποιούνταν στην κλασική αρχαιότητα ως καρύκευμα και ως φάρμακο, ποικιλία του γένους Φέρουλα, που σήμερα θεωρείται εξαφανισμένο, πιθανά μια ποικιλία γιγαντομάραθου
2. -κάραβο: ἡ κάραβος ή καραβίς, η καραβίδα
3. -μελιτο-: τό μέλι, -τος
4. -κατα-: κατά (πρόθεση), πρώτο συνθετικό της μετοχής κατακεχυμένο
5. -κεχυμενο-: μετοχή του ρήματος χέω και δεύτερο συνθετικό της μετοχής

κατακεχυμένο του ρήματος καταχέω,  που σημαίνει περιχυμένο

1. -κιχλ-: ἡ κίχλη είναι το πτηνό «τσίχλα»
2. -επι-: ἐπί (πρόθεση), επί, επάνω σε
3. -κοσσυφο-: ὁ κόσσυφος  ἤ κόττυφος, ο κότσυφας, το κοτσύφι
4. -φαττο-: ἡ φάψ ἤ φάττα ἤ φάσσα, το φασσοπερίστερο, αγριοπερίστερο
5. -περιστερ-: το περιστέριν ἤ το περιστέριον ἤ ἡ περιστερά
6. -αλεκτρυον-: ὁ ἀλεκτρυών,-όνος, ὁ ἀλέκτωρ, ο πετεινός, ο κόκκορας
7. -οπτο-: ὁ ὀπτός, ο οφτός, ο ψητός
8. -κεφαλλιο-: το κεφάλιον, ἡ κεφαλίς
9. -κιγκλο-: ὁ κίγκλος, ο νεροκότσυφας
10. -πελειο-: ἡ πέλεια ἢ πελλός ἢ πελός, το αγριοπερίστερο, το βραχοπερίστερο. Το πουλί ονομάστηκε έτσι από το μελανό, γκριζόμαυρο χρώμα του
11. -λαγῳο-: ὁ λαγώς ἢ λαγωός, δηλαδή ο λαγός
12. -σιραιο-: το σίραιον ήταν ο νέος «οἶνος βραζόμενος», δηλαδή ο μούστος βρασμένος, το σταφιδόμελι ή αλλιώς το πετιμέζι. Πρώτο συνθετικό της λέξης σιραιοβαφής
13. -βαφη-: ἡ βαφή, δεύτερο συνθετικό της λέξης

σιραιοβαφής: αυτός που το χρώμα του είναι σαν πετιμέζι ή έχει εμβαπτιστεί, μαγειρευτεί ή μαριναριστεί σε πετιμέζι. Ανάλογη λέξη με το «οἰνοβαφὴς», δηλαδή κρασάτος

• -τραγανο-: ὁ τραγανός
• -πτερύγων: ἡ πτέρυξ, -υγος, η/οι φτερούγα/ούγες.

• 

• 

• 

Στη νέα ελληνική η λέξη-συνταγή μπορεί να αποδοθεί κάπως έτσι:

Γαστρομαγειρεμενοφιλετοσελαχογαλεοκεφαλουπολλειμαπικαντικοσιλφιοκαρυκευμακαραβιδομελοπεριχυμενοτσιχλεπικοτσυφοφασσοπεριστεροκοκκοριοφτονεροκοτσυφοκεφαλοβραχοπεριστερολαγοσταφιδομελωμενοτραγανοφτερούγων.

• 

• 

• 

Η λέξη γεμίζει το στόμα και με μια μπουκιά έχεις όχι απλώς μια κατσαρόλα, όχι απλώς ένα πιάτο, όχι απλώς μια πιατέλα, αλλά ένα ολόκληρο πλουσιοπάροχο τραπέζι! Όλα τα προαναφερόμενα υλικά είναι μια λέξη, μια μαγειριά, ένα γεύμα, ένα πιάτο. Ο Αριστοφάνης τα έβαλε όλα σ’ ένα τσουκάλι, σε μια λοπάδα. Και ο χορός άρχισε την προετοιμασία του γεύματος. Φανταστείτε πόσες φορές οι «κωμαστές» (Εικ. 10-15) θα είχαν πει τη λέξη για να την απομνημονεύσουν και πόσες πρόβες θα την είχαν κάνει για να την λένε γρήγορα, ενιαία, κατανοητά, θεατρικά και παράλληλα να συντονιστούν όλοι στην εκφορά της.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Η σειρά των συνθετικών της λέξης ξεκινά από κάτω προς τα επάνω, δηλαδή από τη λοπάδα που τα περιείχε όλα∙ αρχής γενομένης από τα αλιεύματα, μιας και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι ήταν κατά κόρον ιχθυοφάγοι (Εικ. 8, 20). Τα ψάρια της συνταγής ήταν καρχαριοειδή, σελάχι και γαλέος. Επρόκειτο για ακριβά και δυσεύρετα εδέσματα, κυρίως το σελάχι (Εικ. 16). Αναφέρονται τα μέρη των ψαριών της συνταγής: φιλέτο σελαχιού, κεφάλι και υπολείμματα γαλέου. Ίσως το «-γαλεοκρανιολειψανο-» ήταν για την παρασκευή ψαρόζουμου ή ψαρόσαλτσας, του λεγόμενου γάρου. Ο γάρος αναφέρεται από τον Αριστοφάνη, τον Σοφοκλή, τον Αισχύλο, τον Πλάτωνα τον Κωμικό που τη χαρακτηρίζει «σάλτσα σάπιου ψαριού», ενώ αργότερα ο Πλίνιος περιγράφει την διαδικασία παρασκευής του από εντόσθια ψαριών που υφίσταντο ζύμωση σε διάλυμα νερού με πολύ αλάτι.

 Όλα τα παραπάνω καρυκεύονταν σε μίγμα με «τριμμένα, κοπανισμένα, συναναμεμιγμένα βότανα» και μπαχαρικά με κύριο συστατικό το γευστικό πικάντικο σίλφιο (Εικ. 18-19). Το σίλφιο ήταν το διασημότερο και το πιο ακριβό βότανο της αρχαιότητας, ένα είδος γιγαντομάραθου. Αποτελούσε προϊόν εισαγωγής, καθώς το προμηθεύονταν από την Κυρηναϊκή, δηλαδή από τις ακτές της σημερινής Λιβύης. Θεωρούνταν το βοτάνι της αγάπης, εξαιτίας του σχήματος που είχε ο καρπός του (Εικ. 19) και ήταν δώρο του θεού Απόλλωνα.

• 

• 

• 

• 

Οι αρχαίοι Έλληνες και κυρίως οι Αθηναίοι αγαπούσαν πολύ τα καρυκεύματα στη μαγειρική, όπως και το κρασί (Εικ. 9), το πετιμέζι και το μέλι (Εικ. 21). Περιχυμένη με μέλι ήταν η καραβίδα της συνταγής του Αριστοφάνη. Οι καραβίδες είναι θαλάσσιες ή και ποταμίσιες (Εικ. 20). Στο περιβάλλον του υγροτόπου, σε λίμνες, ποτάμια και πηγές κυνηγούσαν οι αρχαίοι και τα πουλιά (Εικ. 22) που αναφέρονται εν συνεχεία στην συνταγή: τσίχλα επάνω σε κοτσύφι, αγριοπερίστερο και περιστέρι, νεροκότσυφα και βραχοπερίστερο. Το κοινό περιστέρι που αναφέρεται ήταν οικόσιτο ή εκτροφείου. Το πιάτο ολοκληρωνόταν με κόκκορα οφτό, δηλαδή ψητό, λαγό (Εικ. 23) στο πετιμέζι και ποικίλες τραγανές φτερούγες.

Όλες οι ζωικές πρώτες ύλες της συνταγής είναι άπαχα κρέατα, λευκά. Τα περισσότερο ήταν θηράματα κυνηγιού, αλλά όχι κόκκινα κρέατα. Ο συνδυασμός ψαριών, θαλασσινών και πτηνών σ’ ένα πιάτο ήταν συνήθης, όπως αποδεικνύεται και από το  ιχθυοπινάκιο με υπολείμματα τροφής που βρέθηκε σε ανασκαφή στην Τσοπάνη Ράχη Μεσσηνίας (Εικ. 17). Όλα τα στοιχεία της φύσης «πῦρ, ὕδωρ, ἀήρ, γῆ» ήταν απαραίτητα για την παρασκευή του γεύματος. Περιελάμβανε πρώτες ύλες προερχόμενες από το νερό, τον αέρα και χερσαίες, της γης. Φυσικά για το μαγείρεμα απαραίτητη ήταν η φωτιά. Τι κοινό έχουν όμως όλες οι πρώτες ύλες παρασκευής του πιάτου; Όλες προέρχονται από οργανισμούς που χαρακτηρίζονται από το τελευταίο συνθετικό της λέξης: «-πτερύγων». Ψάρια και θαλασσινά- ζώα του νερού με πτερύγια, βράγχια και ουρά, όπως του σελαχιού, του γαλέου και της καραβίδας∙ πουλιά και μέλισσες- ζώα του αέρα και ζώα χερσαία, όπως ο πετεινός και ο λαγός. Μάλιστα! Ο λαγός με τα μεγάλα τραγανά πτερύγια των αυτιών του εντάσσεται κι αυτός στην πτερυγο-συνταγή.

• 

• 

• 

• 

Πάντως, το σίγουρο είναι ότι ο Αριστοφάνης μας άνοιξε την όρεξη με την τεράστια «μαγειρεμένη» λέξη του, που εκτός από το γεγονός ότι με μια μόνο λέξη καταφέρνει να μας ξεναγεί ακόμη και ως σήμερα στα μυστικά της αρχαίας ελληνικής εκλεκτής κουζίνας, μας εισάγει ταυτόχρονα με τον ποιο απλό και ευχάριστο τρόπο στο πιο χαρακτηριστικό ίδιον της Ελληνικής γλώσσας, την ευρηματική γλωσσοπλαστικότητα. Παράλληλα, και σ’ ένα μοναδικό χαρακτηριστικό της, την ορθοσήμανση, δηλαδή την πρωτογενή συνάφεια σημαίνοντος -της λέξης και σημαινόμενου -της έννοιας, του ονόματος ή του αντικειμένου. Κάθε λέξη της Ελληνικής αποτελεί το πραγματικό εκάστοτε όνομα των αντικειμένων και των εννοιών. Τα προαναφερόμενα χαρακτηριστικά μαζί δίνουν τη δυνατότητα άπειρης σύνθεσης νέων λέξεων και εννοιών και –αντίστροφα- ανάλυσης και κατανόησης των αρχαίων λέξεων.

Η λέξη  «γλώσσα» σημαίνει συνάμα το όργανο στη στοματική κοιλότητα, που χρησιμεύει για τη γεύση, το μάσημα και την κατάποση των τροφών, όπως και για την άρθρωση των φθόγγων. Είναι το όργανο του λόγου και ταυτόχρονα το σύνολο των λέξεων και των εκφράσεων του ελληνικού λαού και έθνους. Κατανοούμε όλοι μας, όσοι μιλάμε την ίδια γλώσσα, ότι και η γλώσσα θέλει το μαγείρεμά της για να είναι πιο εύγευστη! Καθώς, η Ελληνική μας δίνει την εκπληκτική δυνατότητα να ξεδιπλώνουμε τις έννοιες δυναμικά και να έχουμε τις εξελισσόμενες δυνατότητες του σημαίνοντος, χωρίς να χάνουμε την πρωτογενή του αναφορά, δηλαδή την πρωταρχική και ουσιαστική σημασία της εκάστοτε λέξης, μπορούμε να κατανοούμε την έννοια, τον συμβολισμό ή τον αστεϊσμό που κρύβεται πίσω από την ίδια ή τα παράγωγά της. Και φυσικά, με όλες τις λέξεις της Ελληνικής μπορούμε να φτιάχνουμε πάντα κάτι καινούργιο, αρκεί να την καλλιεργούμε, να συνεχίζουμε να την πλάθουμε, να την ποιούμε, να την «μαγειρεύουμε», να την «καρυκεύουμε», να την «νοστιμίζουμε» και εν τέλει να την εξελίσσουμε. Να μην είμαστε μόνο οι χρήστες της, αλλά να συνεχίσουμε να είμαστε οι δημιουργοί της.