Η Πόλις Εάλω (29 Μαΐου 1453) H Άλωση της Κωνσταντινούπολης. “Πώς Έπεσε η Βασιλεύουσα”
Γράφει ο Κώστας Τίγκας: Πρ. Αν. Καθηγητής Σ.Σ. Ευελπίδων και Καθηγητής Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης
Κώστας Τίγκας (Στρατηγός)
Έπεσε η Πόλη σαν σήμερα. Συμπληρώνονται πεντακόσια εξήντα επτά χρόνια από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης στις 29
Μαΐου του 1453, ημερομηνία η οποία σήμαινε στην ουσία και τη διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, από τους Οθωμανούς. Η πτώση της Κωνσταντινούπολης συνοδεύθηκε από θρύλους και παραδόσεις που προσπαθούσαν να την ερμηνεύσουν, ενώ αντικείμενο θρύλων και μύθων έγινε ο τελευταίος αυτοκράτοράς της ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ (Δραγάσης) Παλαιολόγος.
Η ονειρεμένη και αλησμόνητη Πόλη εάλω το 1453 από τους Οθωμανούς Τούρκους. Ποτέ όμως δεν έσβησε από τις καρδιές των Ελλήνων, για τους οποίους η μέρα αυτή είναι μέρα μνήμης. Η ιστορία της Βασιλίδος των πόλεων αποτελεί θεμελιώδους
σημασίας μέρος της πολύπτυχης και πολυτάραχης ιστορίας της Μεσαιωνικής Ελληνικής Αυτοκρατορίας, τόσο των περιόδων της ακμής της όσο και των φάσεων της παρακμής της.
H Βυζαντινή Αυτοκρατορία, Βυζάντιο, Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Ρωμανία ήταν αυτοκρατορία με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, ήταν η συνέχεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας καθώς οι αυτοκράτορες (από τον Ηράκλειο και μετά)
είχαν τον τίτλο “Βασιλεύς Ρωμαίων”. Τα χρονικά όρια της Βυζαντινής-Ρωμαικής αυτοκρατορίας ξεκινούν από τα εγκαίνια της
Κωνσταντινούπολης στις 11 Μαΐου 330 και φτάνουν ως την τελική της πτώση, την άλωση από τους Οθωμανούς, στις 29 Μαΐου 1453.
Τα όριά της μέσα στα εκτεταμένα χρονικά όρια ζωής άλλαξαν πολλές
φορές. Πιο κάτω παρατίθενται ορισμένα χρήσιμα στοιχεία.
Ημερομηνία ίδρυσης : 11 Μαΐου 330 μ.Χ.
Ημερομηνία διάλυσης: 29 Μαΐου 1453 μ.Χ.
Πρωτεύουσα: Κωνσταντινούπολη
Πληθυσμός: 10 εκατομμύρια (13 ο αιώνα)
Γλώσσες : Επίσημη Λατινικά έως 620 και Ελληνικά μετά 620 μ. Χ.
Πολίτευμα : Απόλυτη Μοναρχία
Αυτοκράτορας : 330–337 μ.Χ. : Κωνσταντίνος Α΄και
1449–1453 μ.Χ. : Κωνσταντίνος ΙΑ΄
Θρησκεία: Ρωμαϊκός παγανισμός ως το 380 μ.Χ. Ο Χριστιανισμός
ήταν ανεκτός με το Διάταγμα των Μεδιολάνων το 313 μ.Χ., ενώ
έγινε επίσημη θρησκεία μετά το 380 μ.Χ. Η Ορθόδοξη Χριστιανική
θρησκεία επικράτησε μετά το 1054 μ.Χ.
Νόμισμα : Σόλιδος, Υπέρπυρον
Το ισχυρότερο από τα Βυζαντινά κράτη, η αυτοκρατορία της Νίκαιας και μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης (1261), δεν έπαυσε να είναι ένα εδαφικά συρρικνωμένο κράτος, πολιτικά αδύναμο και οικονομικά εξαρτημένο. Είχε καταντήσει σκιά της παλιάς κραταιάς αυτοκρατορίας. Και μετά την ανακατάληψη της
Κωνσταντινούπολης από τις δυνάμεις του κράτους της Νίκαιας, τα περισσότερα εδάφη της αυτοκρατορίας ανήκαν πλέον στα ανεξάρτητα βασίλεια Βουλγάρων και των Σέρβων, στους Ενετούς, στους Γενουάτες και στους Οθωμανούς Τούρκους.
Οι τελευταίοι, οι νέοι κατακτητές προερχόμενοι από τον κόσμο
των στεπών, που για πρώτη φορά πάτησαν στην Ευρώπη το 1308, έμελλε να δημιουργήσουν μια μεγάλη και μακρόβια αυτοκρατορία, η οποία στην Ευρώπη θα περιλάμβανε όλη τη Βαλκανική.
Όμως ποια είναι τα γεγονότα για την Άλωση της Βασιλεύουσας; Ο ιστορικός Γεώργιος Φραντζής ήταν έμπιστος σύμβουλος του
τελευταίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου. Σύμφωνα με αυτόν τα πρώτα Οθωμανικά στρατεύματα έφθασαν στις 2
Απριλίου, ενώ η ολοκλήρωση της μετακίνησής τους έξω από τα τείχη
της πόλης ολοκληρώθηκε στις 5 Απριλίου. Την ίδια ημερομηνία έφτασε και ο σουλτάνος με τις τελευταίες μονάδες και αμέσως απέκλεισε την πόλη από στεριά και θάλασσα. Στις 6 Απριλίου, ο Τούρκος Σουλτάνος Μωάμεθ ο Πορθητής κήρυξε και επίσημα την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, αφού πρώτα πρότεινε στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο να εγκαταλείψει την Πόλη, υποσχόμενος
ότι θα σεβαστεί τη ζωή των κατοίκων.
Ο Παλαιολόγος αρνήθηκε, με αποτέλεσμα να αρχίσει η πολιορκία. Η μάχη ήταν σφοδρή, με τον βυζαντινό στρατό στη γη
κάτω, κοντά στη Χρυσόπορτα. Εκεί, σύμφωνα με την παράδοση, μένει μαρμαρωμένος ο βασιλιάς και καρτερεί να κατεβεί ο άγγελος στη σπηλιά, να τον ξεμαρμαρώσει. Και θα σηκωθεί πάλι ο βασιλιάς και θα μπει στην Πόλη και θα διώξει τους Τούρκους ως την Κόκκινη
Μηλιά. Οι μαχητές της Πόλης ενισχυμένοι από Γενουάτες μισθοφόρους, αμύνονται με επιτυχία για αρκετό καιρό εναντίον του
τεράστιου όγκου του οθωμανικού στρατού. Στις 21 Μαΐου ο σουλτάνος έστειλε πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη. Ζητούσε την
παράδοση της πόλης με την υπόσχεση να επιτρέψει στον Αυτοκράτορα και σε όσους το επιθυμούσαν να φύγουν με τα
υπάρχοντά τους. Επίσης, θα αναγνώριζε τον Κωνσταντίνο ως
ηγεμόνα της Πελοποννήσου. Τέλος, εγγυόταν για την ασφάλεια του
πληθυσμού που θα παρέμενε στην πόλη, πρόταση που ο Παλαιολόγος εκ νέου απέρριψε. Στις 29 Μαΐου έγινε η τελική επίθεση στην Πόλη. Ένας από
τους κύριους υπερασπιστές της, ο Γενουάτης Ιουστινιάνι, τραυματίστηκε σοβαρά και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον αγώνα. Αυτή η απώλεια υπήρξε ανεπανόρθωτη για τους Βυζαντινούς. Λίγο
αργότερα, οι Οθωμανοί εισέβαλαν στην Κωνσταντινούπολη, η οποία επί της ουσίας ήταν πλέον δικιά τους. Ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄Παλαιολόγος παράλληλα, βρήκε τον θάνατο πολεμώντας σαν απλός στρατιώτης.
Ο άγνωστος συγγραφέας στην από 1045 στίχους «Άλωση της Κωνσταντινουπόλης» που άλλοτε αποδίδοταν στο λαϊκό Ρόδιο
ποιητή Εμμανουήλ Γεωργιλά, απεικόνισε παραστατικά το πνεύμα που επικρατούσε τότε στους στίχους του. Επέκρινε τους
Βυζαντινούς, διότι «τρία πράγματα εχάλασαν την Ρωμανίαν όλην: ο φθόνος, η φιλαργυρία και η κενή ελπίδα», αλλά και τους Δυτικούς για την αδιαφορία τους. Δεν παρέλειπε μάλιστα να προτρέψει τη Δύση να συνασπιστεί για να εκδιωχτούν οι Τούρκοι και να απελευθερωθεί η Κωνσταντινούπολη, γιατί δεν ήταν μόνον οικονομικό κέντρο αλλά είχε και θέση σπουδαία στρατηγική θέση: «Η Πόλις ήτον το σπαθί, η Πόλις το κοντάρι η Πόλις ήτο το κλειδί της Ρωμανίας όλης κεκλείδωνε κι’ ασφάλιζεν όλη την Ρωμανίαν κι’ όλο το Αρχιπέλαγος εσφικτοκλείδωνέτο».
Η λαϊκή μας παράδοση είναι γεμάτη από θρύλους και δοξασίες, σύμφωνα με τις οποίες η Άλωση της Κωνσταντινούπολης ήταν «θέλημα Θεού», αλλά σύμφωνα με τους ιστορικούς, η πτώση της
Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας η οποία διήρκεσε για περίπου χίλια εκατό χρόνια, ήταν θέμα χρόνου, καθώς τότε το Βυζάντιο βρισκόταν σε πλήρη οικονομική, πολιτική και πολιτισμική παρακμή και ήταν η σκιά της άλλοτε πανίσχυρης Αυτοκρατορίας.
Δοξασίες για τον Κωνσταντίνο ΙΑ΄Παλαιολόγο:
Επειδή ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος σκοτώθηκε σαν κοινός στρατιώτης και στο θάνατό του δεν έγινε με καμία επισημότητα, το λαϊκό αίσθημα δεν το έκανε ποτέ αποδεκτό. Αντίθετα δημιουργήθηκαν μύθοι και θρύλοι οι οποίοι μιλούν για εσωτερική προδοσία, αλλά και για «ανάληψη στους ουρανούς» του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.
O θρύλος της Κερκόπορτας : Στην Κωνσταντινούπολη, κοντά στο Παλάτι του Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου υπήρχε μια μικρή πόρτα. Η μισή ήταν κάτω από το επίπεδο του εδάφους και λεγόταν Κερκόπορτα ή πύλη του κίρκου, επειδή οδηγούσε σε ένα ιπποδρόμιο (circus) έξω από τα τείχη. Κατά την παράδοση, από αυτήν εισήλθαν πιθανόν από εσωτερική προδοσία στην Πόλη οι γενίτσαροι κατά τη μεγάλη έφοδο στις 29 Μαΐου 1453, διασπώντας έτσι την άμυνα των πολιορκούμενων και προκαλώντας την Αλωση της Κωνσταντινούπολης.
Ο μαρμαρωμένος βασιλιάς : Η λαϊκή παράδοση αρνήθηκε να πιστέψει τον θάνατο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας αποτέλεσε σημείο αντίστασης για πολλά χρόνια στη μεταβυζαντινή περίοδο από τον υποδουλωμένο ελληνικό λαό, ο οποίος «γέννησε» και τον θρύλο του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά». Σύμφωνα με τον θρύλο λοιπόν, όταν μπήκαν οι Τούρκοι στην Πόλη, «άγγελος Κυρίου» άρπαξε το βασιλιά και τον πήγε σε μια σπηλιά βαθιά
Ο παπάς της Αγια-Σοφιάς : Στους θρύλους για την Άλωση της Πόλης, σημαντικό ρόλο παίζει και η Εκκλησία, η οποία ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη Αρχή στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία μετά τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Σύμφωνα λοιπόν με εκκλησιαστικές δοξασίες, την ώρα που μπήκαν οι Τούρκοι στην Αγια-Σοφιά δεν είχε τελειώσει ακόμα η λειτουργία. Ο παπάς που έκανε τη λειτουργία πήρε αμέσως το Άγιο Δισκοπότηρο και μπήκε σε μια πόρτα η οποία σφραγίστηκε αμέσως. Όπως αναφέρεται στις παραδόσεις, είναι θέλημα Θεού να ανοίξει μόνη της η πόρτα όταν επιστρέψει η Κωνσταντινούπολη στους Βυζαντινούς και να βγει από εκεί ο παπάς, να τελειώσει τη λειτουργία.
Τα μισοτηγανισμένα ψάρια : Την ημέρα που έπεσε η Πόλη ένας γέροντας τηγάνιζε ψάρια, και όταν του είπαν «Εάλω η Πόλις», είπε πως για να πιστέψει πως έπεσε η Πόλη, έπρεπε να βγουν τα ψάρια από το τηγάνι. Και σύμφωνα με τις δοξασίες έτσι έγινε, με τον γέροντα μάλιστα να «προφητεύει» πως όταν φύγουν οι Οθωμανοί από την Κωνσταντινούπολη, θα ολοκληρωθεί το τηγάνισμα των ψαριών που είναι τηγανισμένα μόνο από την μία τους πλευρά.
Ο ιστορικός Φραντζής, αναφέρει ότι οι υπερασπιστές της Κωνσταντινούπολης αποτελούνταν από μόλις 4.937 Βυζαντινούς και 2.000 ξένους. Από αυτούς ξεχώριζαν οι 700 κατάφρακτοι στρατιώτες (Μονάδα Ιππικού) του Γενοβέζου Ιωάννη Ιουστινιάνι Λόγκο, ο οποίος θεωρούνταν ένας από τους καλύτερους πολεμιστές της εποχής του. Στην κρισιμότερη καμπή της μάχης ωστόσο, τραυματίστηκε από ένα βλήμα και έφυγε με το πλοίο του, αποδυναμώνοντας σημαντικά το ηθικό των Βυζαντινών.
Τα προβλήματα στην Κωνσταντινούπολη ωστόσο, εστιάζονταν κυρίως στο θέμα της Ένωσης των Εκκλησιών. Ο Αυτοκράτορας στράφηκε για βοήθεια και προς τα κράτη της Δύσης, χωρίς ωστόσο να έρθουν ποτέ σοβαρές στρατιωτικές ενισχύσεις στην Πόλη. Η Σύνοδος της Φλωρεντίας που επικύρωνε την Ένωση των δύο Εκκλησιών και υπογράφηκε το 1431 από τον αδερφό του Κωνσταντίνου, Ιωάννη, δεν έγινε ποτέ αποδεκτή από τον βυζαντινό πληθυσμό, οι οποίοι με επικεφαλής τον μέγα δούκα Λουκά Νοταρά αντιδρούσαν πεισματικά.
Η πλειονότητα των παραδόσεων όμως, απορρίπτει το γεγονός της Άλωσης της Πόλης λόγω της στρατιωτικής δύναμης του Μωάμεθ και της παρακμής του Βυζαντίου. Προσέθεσε τη μεταφυσική παρεμβολή με ιστορίες όπως ο «Μαρμαρωμένος Βασιλιάς» ή τους θρύλους για την «Κερκόπορτα», προκειμένου να κρατήσει ψηλά το εθνικό στοιχείο των Ελλήνων, το οποίο αντιμετώπισε τα 400 χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας.
Νεότεροι ιστορικοί αναφέρουν ότι τα τακτικά στρατεύματα του Μωάμεθ έφταναν τους 80.000-100.000 στρατιώτες, οι οποίοι συγκεντρώθηκαν από τις ευρωπαϊκές και ασιατικές επαρχίες. Τα στρατεύματα του Μωάμεθ αποτελούνταν από άριστα εκπαιδευμένο πεζικό και πυροβολικό ενώ ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην κατασκευή πυροβόλων όπλων και κανονιών
Ο Μωάμεθ γνώριζε επίσης ότι χωρίς να μπορέσει πρώτα να ελέγξει τη θαλάσσια περιοχή της Πόλης πολύ δύσκολα θα κατάφερνε την άλωσή της μόνο από την ξηρά. Γι΄ αυτό αποφάσισε να δημιουργήσει ένα ισχυρό στόλο ο οποίος ωστόσο δεν επέφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
Για τους ιστορικούς, ωστόσο, η Άλωση της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν παρά μία φυσική εξέλιξη της Ιστορίας, καθώς η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, στο τελευταίο διάστημα της ζωής της είχε συρρικνωθεί ουσιαστικά μόνο στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, ενώ παράλληλα η θρησκευτική έριδα εκμηδένισε τις όποιες πιθανότητες είχαν οι Βυζαντινοί για να αμυνθούν αποτελεσματικά.
Η ονειρεμένη και αλησμόνητη Πόλη – κέντρο ενός πολιτισμού οικουμενικής ακτινοβολίας, κυρίως για τον χριστιανικό κόσμο – έπεσε στις 29 Μαΐου 1453 στα χέρια των Οθωμανών. Οι Έλληνες, αλλά και όλοι οι Ευρωπαίοι, οφείλουν να θυμούνται και να αντλούν διδάγματα από την πολύπτυχη ιστορία της Μεσαιωνικής Ελληνικής Αυτοκρατορίας και την πτώση της.
Σήμερα η Ελλάδα καλείται να χαράξει τη δική της πορεία, αλλά και να προβλέψει τις αλαζονικές κινήσεις της Τουρκίας, μιας και η γειτονική χώρα επιδιώκει να βρίσκεται συνεχώς στο επίκεντρο εξελίξεων και να προκαλεί τους πάντες. Ο καιροσκοπισμός του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έχει εμπλέξει τη χώρα του σε έναν κόμπο αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ολοένα μεγαλύτερη, άμεση επιθετικότητα και στην αύξηση των μεταναστευτικών ροών. Καλό όμως είναι να θυμάται ο εξ ανατολών Σουλτάνος το πρόσφατο κάζο που έπαθε στα Ε/Τ σύνορα στον Έβρο. Η Ελλάδα δεν είναι πλέον ο φτωχός συγγενής της περιοχής στην αντιμετώπιση των Εθνικών θεμάτων. Έχει Κυβέρνηση Ισχυρή, Λαό Ενωμένο και Ένοπλες Δυνάμεις Αποφασισμένες για όλα.
