“Η όρχηση ως κοσμολογικός αντικατοπτρισμός”
Γράφει η Ιωάννα Μάστορα, BA M.Ed, PhD, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Συγγραφέας, Ερευνήτρια
Διδάκτωρ του Ε.Κ.Π. Ιωάννα Μάστορα
Ο «χορός της φωτιάς» (Dans de la Feu) είναι ένα υπέροχο πάντρεμα της ηλεκτρονικής μουσικής με την παράδοση και την αρχαία Ελληνική μουσική. Είναι βασισμένος στον Πυρρίχιο. Οι χορευτές του «Ελληνικού σωματείου χορού-Δόρα Στράτου» το 1979, χορεύουν τον Ποντιακό χορό Πιτσάκ’όιν (Χορός Μαχαίρια), ενώ παρουσιάζονται αποσπάσματα από το ντοκιμαντέρ του National Geographic «Περιπέτεια μέσα στο χρόνο».
Δεν υπάρχουν πολλές αναφορές για τον συγκεκριμένο χορό όπως στην περίπτωση του χορού Σέρα. Μία αναφορά όμως μας λέει ότι καθώς οι χορευτές (πυρριχιστές ) χόρευαν, δύο από αυτούς ξέφευγαν από τον κύκλο και συνέχιζαν με έναν χορό, στον οποίο έκαναν θεαματικές κινήσεις με τα ξίφη τους. Το τέλος του χορού με σπαθιά μας δίνει ζωντανή την εικόνα της μάχης. Ο Ξενοφώντας περιγράφει στο έργο του «Κύρου ανάβαση» τη δεξίωση που έδωσε για τους Παφλαγόνες καθώς και τους χορούς αυτούς: δύο Θράκες χορέψανε ένα χορό με συνοδεία φλογέρας, φορτωμένοι με τον οπλισμό τους, επέδειξαν δε μεγάλη ευλυγισία στα πηδήματα και στον χειρισμό των σπαθιών τους. Στο τέλος, ένας από τους δύο όπως πίστεψαν οι καλεσμένοι χτύπησε θανατηφόρα τον άλλο, ο οποίος έπεσε καταγής, μιμούμενος με πολλή πειστικότητα τον πεθαμένο.
Για τη δημιουργία του, υπάρχουν τρεις μυθικές εκδοχές:
1. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κρόνου, πριν τις Τιτανομαχίες και ενώ ο Ζευς ήταν ακόμα βρέφος, οι Κουρήτες χόρευαν τον πυρρίχιο γύρω του κάνοντας δυνατό θόρυβο με τα όπλα και τις ασπίδες τους για να μην ακούσει ο παιδοκτόνος Κρόνος το κλάμα του μωρού Δία.
2. Στην πολιορκία της Τροίας, ο Αχιλλέας, πριν κάψει το νεκρό του Πατρόκλου, χόρεψε τον Πυρρίχιο πάνω στην πλατφόρμα των καυσόξυλων πριν παραδώσει τον Πάτροκλο στη νεκρική πυρά (πυρά – Πυρρίχιος).
3. Ο Πύρρος (γιος του Αχιλλέα) κάτω από τα τείχη της Τροίας, χόρεψε σε αυτό τον ρυθμό, από τη χαρά του για το θάνατο του Ευρύπυλου (Πύρρος – Πυρρίχιος).
Περισσότερα αναφέρονται στο άρθρο: «Η σχέση των αρχαίων Ελλήνων με τους πολεμικούς χορούς» Πρακτικά 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου Αθλητικής Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Ελληνικής Εταιρείας Αθλητικής Ιστορίας και Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη 2002 (Σ. Δούκα, Ι. Μάστορα).
Αντιπαραβάλλοντας κινητικές δομές και σχήματα της όρχησης, η παρούσα ερευνητική εργασία επιχειρεί να τεκμηριώσει τον κοσμολογικό αντικατοπτρισμό στην κίνηση του ορχηστή με ένα ορισμένο «σύστημα». Όπως αναφέρει ο Καθηγητής Άλκης Ράφτης, Πρόεδρος του Θεάτρου Δόρα Στράτου στο έργο του ¨Χορός Πολιτισμός και Κοινωνία» αναφερόμενος στην Προσέγγιση δια της Θεωρίας των συστημάτων, «Κάθε νέο γεγονός που υπεισέρχεται στο χορευτικό σύστημα επιφέρει ανακατατάξεις, οι οποίες αξιολογούνται με τις προσαρμοστικές αλλαγές που εμφανίζονται στα υποσυστήματα».
Η γενική θεωρία συστημάτων μας παρέχει την βάση για την κατανόηση και ολοκλήρωση της γνώσης από μια ευρεία ποικιλία εξειδικευμένων κλάδων. Μας δίνει την μακρο –έποψη, από την οποία μπορούμε να εποπτεύσουμε όλους τους τύπους των συστημάτων.
Συγκεκριμένα μπορούμε να κατηγοριοποιήσουμε τους ακόλουθους τύπους συστημάτων:
-Τα φυσικά ή μηχανικά συστήματα, που είναι η βάση της γνώσης των φυσικών επιστημών, όπως είναι η φυσική και η αστρονομία.
-Τα βιολογικά συστήματα, που ενδιαφέρουν τους βιολόγους, βοτανολόγους και ζωολόγους
-Η Τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει τα ανθρώπινα και κοινωνικά συστήματα και ενδιαφέρει τις κοινωνικές επιστήμες, τις τέχνες καθώς επίσης την θρησκεία.
Δεχόμαστε ότι η όρχηση είναι ένα σύστημα αποτελούμενο από φυσικά στοιχεία, όπως η κίνηση, η εκτέλεση, το διάστημα, η ροή, η αρμονία.
«Αυτό που περιμένουμε από την έρευνά μας χρησιμοποιώντας τη θεωρία συστημάτων και τη σχετική μεθοδολογία, είναι η αναδιατύπωση της γνώσης και η τοποθέτηση του χορού μέσα στο κοσμολογικό περιβάλλον, έτσι ώστε να γίνει κατανοητή η πολυπλοκότητα των βασικών δομών και λειτουργιών, οι οποίες τον απαρτίζουν». Επειδή ο πολιτιστικός χώρος είναι ουσιαστικά ένας συμβολικός χώρος, θα ταξινομήσουμε την υπέρθεση των δομικών, φυσικών και συμβολικών συστημάτων, τα οποία απαρτίζουν και συνθέτουν τον χορό.
Το κινησιακό περιεχόμενο του χορού
Οι κινήσεις του σώματος του χορευτή στον χώρο και στο χρόνο
Τα βήματα
Η κίνηση κάθε προσώπου (είτε κινείται δυνητικά είτε όχι)
Οι σχηματισμοί
Σε αυτό το υποσύστημα περιλαμβάνονται όλες οι πληροφορίες που αφορούν τις θέσεις των χορευτών και τις κινήσεις τους σαν ομάδα, όπως την σειρά τους στον κυκλικό χορό, τις αντιδράσεις κάθε χορευτή προς τους άλλους, τους χορούς με αντικείμενα, σε ορισμένους χορούς.
Ο χορός δεν είναι απλώς μια κινητική δραστηριότητα, αλλά έχει την ιδιότητα να κάνει συμβολισμούς. Εμβαθύνοντας στις αισθητικές ποιότητες της χορευτικής κίνησης, διαπιστώνουμε τον ρυθμό, τη δυναμική της κίνησης, την πλαστική εκφραστικότητα, τον τρόπο συντονισμού της κίνησης με τον ρυθμό, τη ροή και την αρμονία. Ο χορός συνιστά «εργαλείο», το οποίο αναπτύσσει ο άνθρωπος για να ερμηνεύσει τον κόσμο, αλλά και τη δική του ύπαρξη μέσα στον κόσμο. Ο χορός και το τραγούδι αποκαλύπτει στον ορχηστή το στοιχείο εκείνο που είναι κοινό και παράλληλο με την πορεία όλου του κόσμου: τον ρυθμό. Η δια των ρυθμικών κινήσεων έκφραση των ψυχικών συναισθημάτων χάνεται στα βάθη της προϊστορίας με λατρευτικό και τελετουργικό χαρακτήρα.
Η πρώτη συστηματική κατηγοριοποίηση των χορών δίνεται από τον Πλάτωνα: σε Θρησκευτικούς, Πολεμικούς και Ειρηνικούς χορούς. Οι Αρχαίοι Έλληνες μάλιστα πίστευαν ότι οι χοροί ήταν δώρα των Θεών, τα οποία οι ίδιοι πρώτοι δίδαξαν. Πολλοί από τους θεούς ήταν και δάσκαλοι χορού. Η Θεά Ρέα δίδαξε πρώτη την τέχνη αυτή στους Κουρήτες της Κρήτης. Άλλοι χοροί ήταν η Μακεδονική Καρπαία, που αναφέρεται από τον Ησύχιο και τον Ξενοφώντα στην Κύρου Ανάβαση, και ο Τελεσιάς που περιγράφει ο Αθήναιος.
Θρησκευτικοί χοροί ήταν ο Παιάνας προς τιμή του Θεού Απόλλωνα, του Άρεως και άλλων Θεών. Ο Γέρανος που σύμφωνα με την παράδοση χόρεψε ο Θησέας στη Δήλο με τους νέους και τις νέες που είχε σώσει από τον Μινώταυρο της Κρήτης. Άλλοι θρησκευτικοί χοροί είναι τα Παρθένεια και οι πεπλοφόροι χόροι, από τα ιμάτια που ενέδυαν τα σώματα των χορευτριών. Ο χορός των Καρυατίδων από την πόλη Καρυές της Πελοποννήσου, όπου κάθε χρόνο τελούνταν τα Καρυάτεια προς τιμή της Καρυάτιδος Αρτέμιδος. Αλλά και χοροί αφιερωμένοι στον Διόνυσο με οργιαστικό, τελετουργικό χαρακτήρα.
Η έρευνα όμως υπερβαίνει την κοσμολογική μυθολογία. Παρουσιάζει την ιδανική αγωγή που εφάρμοζαν όλες οι ελληνικές πόλεις κατά την αρχαιότητα συνδυάζοντας θαυμαστά την σωματική κίνηση με τη μουσική (ενόργανη και φωνητική). Μέσα από τη γυμναστική, το χορό και το τραγούδι ο Κένταυρος Χείρων αποκαλύπτει στο νεαρό Αχιλλέα το στοιχείο εκείνο που είναι κοινό και παράλληλο με την πορεία όλου του κόσμου: το ρυθμό. Η κίνηση του σώματος και η μουσική (ενόργανη και φωνητική) συνδυάζονται θαυμαστά με το χορό και την αθλητική αγωγή. Η μουσική και το τραγούδι συνέχουν και διαμορφώνουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Για αυτό μαζί με την άσκηση του κορμιού, ο νέος μαθαίνει και τη μουσική και το τραγούδι, και την όρχηση όπως ακριβώς και ο μυθικός Αχιλλέας. Η Γυμναστική και η Μουσική, θεωρούνταν κορυφαία μορφωτικά αγαθά, ώστε να τις αποκαλεί ο Πλάτων στο έργο του Πολιτεία «θεόσδοτες» επιστήμες[1] και τους θεούς «φιλοπαίγμονες»[2]. Στο έργο του Πολιτεία αναφέρει[3]: Ο ολοκληρωμένος άνθρωπος πρέπει να διαθέτει ταυτοχρόνως αμφότερες τις ιδιότητες: «…..εφόσον υπάρχουν δυο αρχές της ανθρώπινης φύσης, η μία η πνευματική και η άλλη η φιλοσοφική, κάποιος Θεός…..έχει δώσει στην ανθρωπότητα δύο τέχνες που να ανταποκρίνονται σε αυτές……ούτως ώστε αυτές τις δυο αρχές (όπως οι χορδές ενός οργάνου) να τις χαλαρώνουμε ή να τις τεντώνουμε έως ότου εναρμονισθούν πλήρως μεταξύ τους… Και εκείνος που συνδυάζει τη μουσική με τη γυμναστική στις βέλτιστες αναλογίες και τις συντονίζει τα βέλτιστα με την ψυχή του, μπορεί ορθώς να αποκαλείται αληθινός θεράπων της αρμονίας και μουσικός υπό μία πολύ ανώτερη έννοια, από εκείνον που συντονίζει τις χορδές».
Από τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι γνωστό ότι στη Μινωική Κρήτη υπήρχαν πολλά είδη χορών. Υπήρχε ο χορός της Αριάδνης ή Λαβύρινθος, κατά τον οποίο οι χορευτές μιμούνται τις κινήσεις του Ήλιου, πιστεύοντας ότι βοηθούν τον Ήλιο να κάνει την καθημερινή του διαδρομή. «η γουν χορεία των αστέρων και προς τους απλανείς των πλανήτων συμπλοκή και εύρυθμος αυτών κοινωνία και εύτακτος αρμονία της πρωτογόνου ορχήσεως δείγματα εστί» (Λουκιανός, Περί ορχήσεως στιχ. 271)
Σύμφωνα με τον Καθηγητή ΑΠΘ Ιωάννη Μουρατίδη, στο σύγγραμμά του Ιστορία Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Αρχαίου Κόσμου, το γνωστό «αγγείο της Συγκομιδής» βρέθηκε στην Κνωσό και σύμφωνα με τους ειδικούς απεικονίζει γιορτή θερισμού με τραγούδια, χορούς και πανηγύρια. Κυκλικοί χοροί, κλειστοί και ανοιχτοί με τα χέρια πιασμένα υπήρχαν στη Μινωική Κρήτη και τελούνταν γύρω από ένα δέντρο, έναν βωμό, ή γύρω από αυτόν που έπαιζε τη λύρα.
Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο του χορού είναι η θέση των χορευτών στον κύκλο. Η κίνηση μέσα στο χορό αντιπροσωπεύει συμβολικά και τη θέση μέσα στο κοσμολογικό περιβάλλον.
-Κίνηση με μέτωπο στο κέντρο του κύκλου
-Κίνηση στην φορά του κύκλου
-Κίνηση αντίθετη στην φορά του κύκλου
-Περιστροφές γύρω από τον ίδιο τον άξονα των χορευτών δεξιά και αριστερά (δηλαδή στην φορά του κύκλου και αντίθετα στην φορά του κύκλου).
Κατά τη σύγχρονη επιστημονική θεωρία οι Πλανήτες μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και η Γη, κινούνται περί τον Ήλιο, ο οποίος και αποτελεί το κέντρο του πλανητικού συστήματος, εξ ου και η θεωρία αυτή ονομάσθηκε, (Ήλιος + κέντρο), ηλιοκεντρικό σύστημα του κόσμου (1η διατύπωση από τον Αρίσταρχο τον Σάμιο) και το 1543 ο Πολωνός αστρονόμος Κοπέρνικος τεκμηρίωσε και θεμελίωσε επιστημονικά το ηλιοκεντρικό σύστημα. Πράγματι, οι χορευτές κινούνται γύρω από τον βωμό ή γύρω από αυτόν που παίζει τη λύρα. Οι κινήσεις όλων των πλανητών είναι δύο: η περιστροφή τους, γύρω από τον άξονά τους και η κίνησή τους γύρω από τον Ήλιο, καλούμενη περιφορά, όπου και ακολουθούν την κίνηση αυτού πλέον ως “σύστημα” μέσα στον Γαλαξία, (Ηλιακή μεταβατική περιφορά και Γαλαξιακή μεταβατική περιφορά). Και οι χορευτές εκτελούν ενίοτε πλήρεις περιστροφές γύρω από τον εαυτό τους.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ύπαρξη επτάχορδης λύρας στη Μινωική Κρήτη (απεικονίζεται σε σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας και από Τοιχογραφία της Ιεράς Πομπής Αγίας Τριάδας. Και βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Κρήτης). Η λύρα συμβολίζει τον κόσμο και οι 7 χορδές τους πλανήτες του ηλιακού συστήματος. Η κίνηση των χορευτών στην περίμετρο του κύκλου γίνεται σε ισόποσα διαστήματα.
Το χορευτικό γεγονός δεν είναι μια μηχανική αντίδραση που προκαλείται από ανάλογα ερεθίσματα. Είναι δημιουργικό γίγνεσθαι. Οι άνθρωποι δεν οδηγούνται στο χορό ως «αγέλη», «είδη», «γένη», «μάζα», «αποπροσωποποιημένες σχέσεις». Κινητήρια dύναμη είναι ο ίδιος άνθρωπος, ο οποίος κινείται για να συμμετέχει στον «κοινό» λόγο του χορού (Ζήκος, Γ. & Παναγιωτοπούλου, Α. (1990), Φαινομενολογία του Ελληνικού Παραδοσιακού χορού.
Όπως διατείνεται ο καθηγητής Φαράντος, Γ, (1992) στο σύγγραμμά του Φιλοσοφία -θεωρία του Ελληνικού αθλητισμού:
Ο Ελληνικός παραδοσιακός χορός που έχει τις ρίζες του στην αρχαία όρχηση, … «μπορεί να ενσωματώσει και να αντέξει ασχήμια, άρνηση και ως σταθερή και ελεύθερη μορφή ελληνικής ανθρωπολογικής παράδοσης να μεσολαβήσει ενότητα υπό τους όρους της εποχής μας σε έναν νέο κόσμο, σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία, σε έναν ήδη μικρό πλανήτη κυριαρχούμενο πιθανόν από πολλά δορυφορικά τηλεοπτικά προγράμματα τύπου CNN.
Βιβλιογραφία
Ζήκος, Γ. & Παναγιωτοπούλου, Α. (1990), Φαινομενολογία του Ελληνικού Παραδοσιακού χορού, Εκδόσεις Τελέθριον, Αθήνα, σελ. 19.
Δήμα, Η. Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί, Νέα βελτιωμένη Έκδοση, Αθήνα, σελ. 65-70.
Δούκα, Σ., & Μάστορα, Ι. (2002) Η σχέση των αρχαίων Ελλήνων με τους πολεμικούς χορούς» Πρακτικά 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου Αθλητικής Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Ελληνικής Εταιρείας Αθλητικής Ιστορίας και Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη.
Λάζου, Α. & Μάστορα, Ι.(2015) Όρχησις και Άθληση, Εκδόσεις Αρναούτη, Αθήνα.
Μάστορα, Ι. (2012) Το Ολυμπιακό ιδεώδες ως μορφωτική πράξη: Ιστορική κι επιστημολογική ερμηνεία, Σύγγραμμα Εύδοξος, Εκδόσεις Αρναούτη, Αθήνα.
Μάστορα, Ι. (2014) Αισθητική Γυμναστική, Θεωρία της Επιστήμης, Σύγγραμμα Εύδοξος, Εκδόσεις Αρναούτη, Αθήνα.
Μουρατίδη, Ι. (2009 ) Ιστορία Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Αρχαίου Κόσμου, Β Έκδοση, Copy City digital
Μάστορα, Ι. Η καλλιέργεια της αισθητικής παιδείας μέσα από την όρχηση και την άθληση, στην Έκδοση Γκιόσος, Ι. (2000) Ολυμπιακή και Αθλητική παιδεία, Εκδόσεις Προπομπός, Αθήνα.
Ράφτης, Α. (1992) Χορός, Πολιτισμός και Κοινωνία, Θέατρο Δόρα Στράτου, Αθήνα, σελ. 135-146
Φαράντος, Γ, (1992) Φιλοσοφία 1 -Θεωρία του Ελληνικού Αθλητισμού, Προλεγόμενα Κείμενα, Εκδόσεις «Τελέθριον», σελ. 124-133.
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία
S. Douka, Y. Mouratides, A. Anastassiou, J. Mastora (2001) «The importance of dance, music and musical instruments in Ancient Greece», in the Scientific Journal Studies in Physical Culture and Tourism, Vol. 8, 2001
Mastora, I.
(2014) Dance -The Aesthetic Dimension, Questioning the efficiency of the
Examination system, Arnaoutis pbs, Athens
[1] Πλάτωνος Πολιτεία Γ411Ε.
[2] Ορφικοί Ύμνοι 51,14 και Πλάτ. Πολιτεία Ε 452Ε. (βλ. επίσης Οδύσσεια ψ184=φίλοι στη διασκέδαση).
[3] Πλάτων, «Η πολιτεία» μετάφραση και έκδοση στα αγγλικά από τον B. Jowett, Fine Editions Press, Cleveland 1946, σελ 122.
